ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ
Σκηνοθεσία Όλιβερ Χέρσμπιγκελ.
Γερμανια 2001Το Πείραμα φυλάκισης του Στάνφορντ ήταν ένα πείραμα πάνω στις ψυχολογικές επιπτώσεις που επιφέρει η μετατροπή ενός ατόμου σε φυλακισμένο ή δεσμοφύλακα. Το πείραμα διεξήχθη το 1971 από την ερευνητική ομάδα του Καθηγητή Ψυχολογίας Φίλιπ Ζιμπάρντο του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ.Εικοσιτέσσερις φοιτητές επιλέχθηκαν από 70 για να παίξουν τους ρόλους των φυλακισμένων και των δεσμοφυλάκων και να ζήσουν σε μια υποτιθέμενη φυλακή που είχε δημιουργηθεί για τους σκοπούς του πειράματος στο υπόγειο του κτιρίου της Επιστήμης της Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ. Η επιλογή των υποψηφίων έγινε με βάση την απουσία ψυχολογικών και ιατρικών προβλημάτων, αλλά και ποινικού μητρώου, έτσι ώστε να αποτελούν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα για την επιστημονική παρατήρηση. Οι ρόλοι μοιράστηκαν μετά από ρίψη κέρματος (κορώνα ή γράμματα).Οι φυλακισμένοι και οι δεσμοφύλακες μπήκαν κατευθείαν στους ρόλους τους προχωρώντας τους ρόλους του όμως πέρα από τις προβλέψεις, οδηγούμενοι σε επικίνδυνες και ψυχολογικά καταστροφικές καταστάσεις. Το ένα τρίτο από τους φρουρούς κρίθηκε ότι επέδειξαν "γνήσια" σαδιστικές τάσεις, με αποτέλεσμα αρκετοί φυλακισμένοι να τραυματιστούν ψυχολογικά και δύο από τους φοιτητές να αποχωρήσουν νωρίς από το πείραμα.
Μετά την κατάρρευση ενός φοιτητή από τις απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούσαν στη φυλακή, και συνειδητοποιώντας ότι είχε παθητικά επιτρέψει ανάρμοστες συμπεριφορές να λάβουν χώρα κάτω από την εποπτεία του, ο Ζιμπάρντο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τόσο οι φυλακισμένοι όσο και οι δεσμοφύλακες είχαν ταυτιστεί υπερβολικά με τους ρόλους τους, με αποτέλεσμα να τερματίσει το πείραμα μετά από έξι μέρες.Αυτά είναι τα πραγματικά γεγονότα.
Η ταινία τώρα. Το πείραμα γύρω από την ανθρώπινη συμπεριφορά σε φυλακή θα οδηγήσει σε ανεξέλεγκτες, εφιαλτικές καταστάσεις. Ιδιαίτερα επίκαιρη ταινία βουτηγμένη σε μια κλειστοφοβική ατμόσφαιρα. Με μια άλλη μορφή των reality shows και των Big Brothers καταπιάνεται η ταινία αυτή του πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη (μέχρι πρόσφατα ηθοποιού και σεναριογράφου αλλά και σκηνοθέτη στην τηλεόραση) Ολιβερ Χέρμπιγκελ. Εμπνευσμένη από ένα πραγματικό πείραμα που έγινε στις ΗΠΑ το 1971, παρουσιάζει μια ομάδα είκοσι αντρών που δέχονται, με αντάλλαγμα δυο χιλιάδες δολάρια, να πάρουν μέρος σ' ένα πείραμα με θέμα τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς στο περιβάλλον της φυλακής. Οκτώ από τους άντρες παίρνουν το ρόλο των δεσμοφυλάκων και δώδεκα εκείνη των κρατουμένων, που μπαίνουν σε πραγματικά κελιά για 14 μέρες, ενώ διάφορες κάμερες, τοποθετημένες παντού, αρχίζουν να παρακολουθούν τη συμπεριφορά τους. Σταδιακά τα πράγματα αρχίζουν ν' αλλάζουν, οι δεσμοφύλακες αρχίζουν να πιστεύουν στο ρόλο τους και να φέρνονται με σκληρότητα, τελικά με σαδισμό, στους φυλακισμένους, πιστεύοντας ότι μ' αυτό τον τρόπο εκτελούν το «καθήκον» τους. Η εξέλιξη γίνεται έτσι ανεξέλεγκτη, σε σημείο που οι δεσμοφύλακες να ξεπερνούν τα όριά τους και να συλλαμβάνουν ακόμη και τους υπεύθυνους του πειράματος, για να μετατραπούν σε σύγχρονους ναζί, πιστεύοντας πως έτσι ακολουθούν τις απαιτήσεις του πειράματος.
Η ταινία βάζει με το δικό της τρόπο το θέμα της ευθύνης και της υπακοής σε διαταγές και κανονισμούς, κάνοντας έτσι ένα έμμεσο σχόλιο πάνω στο ναζισμό. Ενώ ταυτόχρονα γίνεται κι ένα σχόλιο πάνω στα διάφορα πρόσφατα (ή και μελλοντικά) προγράμματα της τηλεόρασης. Γερμανός Βig Βrother Καλύτερο εγχείρημα το γερμανικό... Βig Βrother με την ονομασία «Το πείραμα» (Das experiment), σε σκηνοθεσία Όλιβερ Χερσμπίγκελ. Είκοσι ανθρώπινα πειραματόζωα έναντι δύο χιλιάδων δολαρίων δέχονται να εγκλωβιστούν για δύο εβδομάδες εντός γερμανικής φυλακής παίζοντας τους κρατούμενους και τους δεσμοφύλακες. Από πάνω, από το ρετιρέ των φυλακών, μια ομάδα επιστημόνων και άλλων κρατικών αξιωματούχων παρακολουθούν και καταγράφουν τις αντιδράσεις των... νετρονίων. Θα αντέξουν, θα πλακωθούν, θα αλληλοσπαραχθούν; Ο Χερσμπίγκελ, ως εντρυφής αναγνώστης της Διαλεκτικής και της Ψυχιατρικής, εικονογραφεί την κλιμάκωση των σχέσεων εξουσίας και εξουσιαζομένου κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Στο πρώτο στάδιο η εξουσία επιβάλλεται διά της... στολής. Είμαι αρχηγός, θα κάνεις αυτό που θα σου πω. Στο δεύτερο στάδιο επιβάλλεται διά του... Φρόυντ και της ταπεινώσεως (είναι το στάδιο της ψυχολογικής βίας). Στο τρίτο οι μάσκες πέφτουν και αρχίζουν οι ξύλο η βία ο σαδισμός. Με άλλα λόγια, ο Γερμανός σκηνοθέτης επιχειρεί να αποδείξει κάτι που έχει εγγραφεί στην ιστορία του ανθρώπινου γένους. Όσοι αιώνες και να έχουν περάσει, η Πυραμίδα παραμένει αναλλοίωτη. Από πάνω το κράτος και από κάτω τα όργανα (του κράτους) και οι υπήκοοι του ίδιου κράτους. Η σκηνοθεσία ακολουθεί κατά γράμμα το πνεύμα του πειράματος. Σαν να βλέπεις νετρόνια τοποθετημένα πίσω από τα σίδερα της φυλακής, με δεσμοφύλακες επιγονίσκους του Αδόλφου. Αν ήμουν στη θέση του Χερσμπίγκελ, θα πρόσεχα. Με τέτοιες αντικρατικές αντιλήψεις και τόσο λεπτές χειρουργικές τομές, το όνομά του μπορεί να φτάσει ίσαμε τα κεντρικά της CΙΑ!
Αντώνης Ελευθεράτος
